Полихлорланған бифенилдер (ПХБ) – өнеркәсіпте ұзақ уақыт пайдаланылған, бірақ қазіргі таңда табиғат пен адам денсаулығына айтарлықтай қауіп төндіретін улы зат. Олардың өндірісіне тыйым салынғанымен, қоршаған ортадағы ПХБ концентрациясы әлі де жоғары деңгейде сақталып отыр. Бұл қауіпті қосылыстардан қалай құтылуға болады? Бұл туралы Санитариялық-эпидемиологиялық сараптама орталығының маманы, Қазақстандағы диоксиндер мен ПХБ-ны анықтайтын жалғыз зертхананың маманы Нұрлан Қожаберген айтып береді.
- Нұрлан Есенбайұлы, қазіргі уақытта ПХБ-дан қандай қауіп бар?
Полихлорланған бифенилдер мәселесі әлі де маңызды экологиялық қауіптердің бірі болып отыр. Бұлар өте төзімді, қоршаған ортада ыдырамайды және тірі ағзаларда, соның ішінде адам ағзасында жиналу мүмкіндігі өте жоғары. Зерттеулер олардың жоғары уыттылығын дәлелдеді: олар қатерлі ісікке әкелуі мүмкін, сондай-ақ жүйке және эндокриндік жүйелерге зиянды әсер етеді.
— Санэпид Орталығы Қазақстанда диоксиндер мен ПХБ-ны талдауға арналған алғашқы және әзірге жалғыз мамандандырылған зертхананы ашты. Заманауи жабдықтар мен халықаралық стандарттардың арқасында зертхана дәлділігінің арқасында жоғары зерттеулер жүргізіп, жасырын қауіптерді анықтауға және тиімді қорғаныс шараларын әзірлеуге көмектеседі. Әсіресе, Қазақстан 2001 жылғы Стокгольм конвенциясы аясында тұрақты органикалық ластаушыларды азайту және оларды жою бойынша міндеттемелер алғанын ескерсек, бұл зертхана үлкен рөл атқарады.
- ПХБ-ны жоюдың ең тиімді химиялық әдістері қандай?
- Әлемдік тәжірибеде ПХБ-ны жоюдың бірнеше тиімді және сенімді әдістері қолданылады. Олардың ең негізгі түрлері:
- Гидрогенизация – ПХБ молекулаларына сутекті қосу арқылы олардың химиялық құрылымын бұзу.
- Ыдырату (деструкция) – озон, хлор немесе пероксидтер сияқты белсенді химиялық заттарды пайдалану арқылы ПХБ молекулалық байланыстарын бұзу.
- Дехлорлау – хлор атомдарын химиялық жолмен алып тастау, бұл уыттылығын азайтады.
- Пиролиз – ПХБ-ны оттегі жоқ ортада жоғары температурада қыздыру арқылы ыдырату.
- Катализдік бұзу – катализаторларды қолдану арқылы салыстырмалы түрде төмен температурада тезірек ыдырату.
- Металлдық қалпына келтіру – темір сияқты металдарды қолданып, химиялық байланыстарын бұзу.
- Бұл әдістердің қайсысы табиғат үшін ең қауіпсіз?
— Барлығы осы процестердің жүргізілу шарттарына байланысты. Мысалы, ыдырату және пиролиз қатаң бақылауды қажет етеді, өйткені олар жаңа улы қосылыстардың түзілуіне жол бермеуі керек. Ең қауіпсіз әдістер ретінде катализдік бұзу мен металдық қалпына келтіру саналады, себебі олар агрессивті емес жағдайларда жүзеге асырылады және зиянды заттардың бөлінуін барынша азайтуға көмектеседі
—ПХБ мәселесінің жақын арада толық шешілуін күтуге бола ма?
—Біз бұл салада зерттеулер жүргізуге, тиімді талдау әдістерін әзірлеуге және ластануды азайту бойынша шешімдер ұсынуға дайынбыз. Толығымен жою – күрделі және ұзақ мерзімді процесс, ол технологиялық инвестициялар мен халықаралық ынтымақтастықты талап етеді. Заманауи талдау және жою әдістерін енгізу арқылы алдағы 10–15 жылда ластану деңгейін айтарлықтай төмендетуге болады деп болжаймыз.
—Алайда, экожүйені кешенді зерттеу бойынша нақты ғылыми жұмыстар әлі жүргізілмей жатыр. Біз қоршаған орта көрсеткіштерін талдауға дайынбыз, бірақ бұл үшін экологиялық жағдайды зерттеумен тікелей айналысатын мемлекеттік ұйымдардың қолдауымен арнайы жоба қажет. Осыған байланысты, біз мемлекеттік органдармен тығыз жұмыс істеп, зертханамыздың мүмкіндіктері мен аталған зерттеулерді жүргізудегі рөлін түсіндіру жұмыстарын жүргізіп жатырмыз.
— Санитариялық-эпидемиологиялық сараптама орталығы зертхананың қызмет аясын кеңейтуді жоспарлап отыр ма?
— Әрине. Біздің Орталық зертхананың мүмкіндіктерін дамытып, озық әдістерді енгізуді жалғастыруда. Біз ПХБ мәселесін бақылап қана қоймай, оларды қауіпсіз жою стратегияларын әзірлеуге де белсенді қатысуды мақсат етеміз. Болашақта зерттеулер аясын кеңейтуді жоспарлап отырмыз, бұл Қазақстанға тұрақты органикалық ластаушылардың әсерін барынша азайтуға және экологиялық қауіпсіздік деңгейін арттыруға мүмкіндік береді.
— Пайдалы ақпараттарға толы сұхбатыңыз үшін рахмет! Химиялық технологиялардың бұл өзекті экологиялық мәселені шешуде маңызды рөл атқаратынына сеніміміз мол.
